حسابرسی عملیاتی چیست؟
حسابرسی نوعی سازوکار برای رسیدگی به اسناد و مدارک حسابداری و همچنین سایر شواهدی است که مؤسسات از آن‌ها برای تهیه صورت مالی استفاده می‌کنند. این یک تعریف بسیار ساده برای حسابرسی است؛ اما باید بدانید که حسابرسی انواع مختلفی دارد. یکی از انواع حسابرسی که باید در طول آموزش حسابرسی بررسی شود، حسابرسی عملیاتی است. در این مقاله با آموزشگاه حسابداری پکت همراه شوید تا این نوع حسابرسی، اهداف، اصول اخلاقی و استانداردهای آن را به‌خوبی بشناسید. همچنین تا حدودی با تعریف حسابرسی عملیاتی و مراحل حسابرسی عملیاتی آشنا شوید.
حسابرسی عملیاتی چیست؟
حسابرسی عملیاتی چیست و چگونه انجام می شود؟
تعریف حسابرسی عملیاتی یا همان Operational Auditing، گونه‌ای از حسابرسی است که تعاریف متعددی برای آن مطرح می‌شود. یقینا این تعریف با مفهوم حسابداری عملیاتی متفاوت است. به‌صورت کلی می‌توان گفت که به نوعی فرآیند روشند و منظم ارزیابی اثر بخشی، صرفه اقتصادی و کارایی عملیات سازمان و گزارش نتایج ارزیابی به همراه پیشنهادهای عملی به اشخاص ذی‌صلاح برای ارتقا و بهبود عملیات، حسابرسی عملیاتی گفته می‌شود. مراحل حسابرسی عملیاتی نیز به این ترتیب است که ابتدا اهداف کلی پروژه تعیین می‌شود.
این اهداف باید شامل ارزیابی عملکرد، شناخت فرصت‌هایی برای بهبود عملیات، ارائه پیشنهاد برای بهبود عملیات و... باشد. سپس نوبت به گردآوری اطلاعات می‌رسد. این بخش در اصل برسی‌های اولیه و شناسایی مقدماتی حوزه‌های دارای ریسک بالا یا مشکل‌ساز را بررسی می‌کند.
بعد از تعریف حسابرسی عملیاتی، نوبت به تدوین کلی طرح حسابرسی عملیاتی می‌رسد. این بخش باید به‌صورت دقیق و کامل برنامه‌ریزی شود تا اثربخشی مناسبی داشته باشد. در مرحله چهارم، درک و مستندسازی کنترل‌ها و شرایط موجود انجام می‌شود. سپس باید ارزیابی کنترل‌ها و شرایط موج را انجام دهند.
پس از آن نوبت به آزمون کنترل‌های مناسب موجود است و در مرحله هفتم، شناسایی نهایی حوزه‌های دارای ریسک بالا و مشکل‌ساز را انجام می‌دهند. پس از آن نوبت به بسط و تکمیل یافته‌های حسابرسی می‌رسد. در مرحله نهم، یکی از مهم‌ترین رویدادهای حسابرسی عملیاتی، یعنی ارائه پیشنهاد انجام می‌شود. در نهایت نیز گزارش مدیریت را باید ارائه دهند.
اهداف حسابرسی عملیاتی چیست؟
به‌صورت کلی می‌توان گفت که در اهداف حسابرسی عملیاتی، بر فرآیندها و کنترل‌های مدیریتی تأکید می‌شود. حسابرسی عملیاتی بر این باور است که ضعف عملکرد مدیران معلول، باعث نارسایی در کنترل‌ها است. در نتیجه برای رفع نابسامانی‌ها و مشکلات، باید اقدام به ارتقا بهبود کنترل‌های مدیریتی کرد. به همین خاطر می‌توان گفت که در بین اهداف حسابرسی عملیاتی، هدف اصلی تهیه گزارشی با کمک مدیریت یا مسئولان، درباره خود عملیات یا نتایج مربوط به آن است.
همچنین باید گفت که تأکید اصلی حسابرسی عملکرد روی به پایان رساندن کار و دستیابی به نتایج است. منظور از نتایج نیز پیامدهای آینده مرتبط به آن است. در گزارشگیری حسابرسی عملکرد، درباره مدیریت گزارش می‌شود. منظور از گزارش در این بخش، ارائه گزارشی مستقل، درباره مسئولیت پاسخگویی مدیریت خواهد بود. البته در نظر داشته باشید که می‌توان اهداف و البته مزایای حسابرسی عملیاتی و عملکرد آن را در قالب چند سرفصل به‌صورت مختصر بیان کرد:
- شناسایی اهداف، سیاست‌ها و همچنین روش‌هایی که تاکنون تعریف شده هستند
- شناسایی انواع معیارهای ارزیابی عملیات با در نظر گرفتن اهداف سازمانی
- ارزیابی کاملاً مستقل و بی‌طرفانه یک سازمان
- ارزیابی میزان رعایت اهداف، سیاست‌ها و همچنین روش‌های سازمانی با توجه به قوانین و مقررات مربوط به آن
- ارزیابی اثربخشی کلی سیستم‌های برنامه‌ریزی و کنترل مدیریت سازمان
- ارزیابی کیفیت گزارش‌های مدیریت از منظر قابلیت اعتماد و همچنین مرتبط بودن آن
- شناسایی انواع محدود‌های فعلی و بالقوه، اشکالات، نقاط شعف و عاملی که باعث ایجاد آن می‌شوند
خواندن مطالب زیر هم می‌تواند به درک بیشتر شما از فرآیند حسابرسی کمک کند:
اصول اخلاقی حسابرسی عملیاتی چیست؟
حسابرسی یک کار بسیار حساس است و طبیعتا اهداف حسابرسی عملیاتی هم بر اساس همین حساسیت‌ها چیده می‌شود. مردم به یک حسابرس به‌صورت کامل اعتماد می‌کنند. به همین خاطر مردم از حسابرسها انتظار دارند که به اصول اخلاقی پایبند باشند و از آن‌ها تبعیت کنند. اصول اخلاقی در انواع حسابرسی متفاوت است. البته نکات مشترک بسیاری در بین انواع مختلف حسابرسی به چشم می‌خورد. در این بخش قصد داریم تا به‌صورت مختصر درباره انواع اصول اخلاقی که در حسابرسی عملیاتی مطرح می‌شود صحبت کنیم. رعایت اصول اخلاقی در حسابرسی عملیاتی شرکت‌های دولتی حساسیت بیشتری دارد.
- در نظر گرفتن منافع عمومی: منافع عمومی را می‌توان به‌عنوان مجموعه‌ای از رفاهیات گروهی مردم و واحدهایی دانست که مورد حسابرسی قرار می‌گیرند. پذیرش مسئولیت برای خدمت به مردم در جهت منافع عمومی، از جمله ویژگی‌های مهم یک حسابرس به حساب می‌آید. این مسئولیت هنگام حسابرسی عملیاتی به‌مراتب سنگین‌تر می‌شود. به همین خاطر همواره باید در نظر گرفتن منافع عمومی هنگام حسابرسی عملیاتی را در اولویت اصول اخلاقی جای داد.
- درستکاری: درستکاری بدان معنا است که حسابرسها در رابطه با واحدهایی که آن‌ها را حسابرسی می‌کنند، کار خود را با نگرشی کاملاً بی‌طرفانه، واقع‌بینانه و غیر جانبدارانه اجرا کنند. همچنین یک گزارش حسابرسی عملیاتی باید از تمامی این اصول تبعیت کند تا قابل اعتماد باشد. جالب است بدانید که می‌توان گفت تصمیم‌گیری همسو با منافع عمومی را می‌توان بخشی از درستکاری دانست. همان طور که اشاره کردیم، حفظ منافع عمومی جزو اصول اولیه حسابرسی عملیاتی به حساب می‌آید.
- بی‌طرفی: بی‌طرفی پارامتر بسیار مهمی در اصول اخلاقی به حساب می‌آید. در بخش قبلی اشاره کردیم که بی‌طرفی بخشی از درستکاری است؛ اما آنقدر اهمیت دارد که خود بخشی از اصول اخلاقی به حساب می‌آید. حسابرس باید نگرشی کاملاً بی‌طرفانه داشته باشد. داشتن سلامت فکری و نداشتن تبعیض و تضاد منافع از جمله مهم‌ترین اصول اخلاقی است که یک حسابرس باید به آن‌ها پایبند باشد.
- استفاده درست از منابع، اطلاعات و جایگاه دولتی: حسابرسی عملیاتی در ایران و کشورهای دیگر به این ترتیب است که حسابرس می‌تواند به منابع مختلفی دسترسی پیدا کند. یکی از اصول اخلاقی مهم، استفاده صحیح از منابع، اطلاعات و جایگاه دولتی است. حسابرس باید بتواند از این اطلاعات فقط در جهت منافع عموم مردم استفاده کند و به‌دنبال منافع شخصی خود یا کس دیگر نباشد. لازم به ذکر است که حسابرس نباید اطلاعات را حتی در اختیار اعضای خانواده و خویشاوندان خود قرار دهد. این یک اصل اخلاقی بسیار مهم محسوب می‌شود.
- رفتار حرفهای: رفتار حرفهای شاید بیشتر یک واژه چتری باشد که موارد بسیاری را شامل می‌شود. برای مثال یک حسابرس باید به قوانین و مقرارت پایبند باشد. همچنین هیچگونه رفتاری نباید از او سر بزند که موجب از بین رفتن اعتبار او باشد. این موارد شامل عدم حفظ جانب بی‌طرفی، درز اطلاعات، عدم درستکاری و... است. به‌صورت کلی می‌توان گفت که یک حسابرسی عملیاتی باید در چهارچوب مقررات دقیق انجام شود. در صورتی که حسابرس به این چهارچوب پایبند باشد، یعنی رفتاری حرفهای از خود بروز داده است. در غیر این صورت رفتار فرد کاملاً غیرحرفه‌ای تلقی می‌شود. رفتار حسابرس عملیاتی در مقایسه با سایر انواع حسابرسی حساسیت بیشتری دارد و هیچگونه تخطی از قوانین در رفتار حرفهای او نباید دیده شود.
معیارهای حسابرسی عملیاتی
حسابرسی عملکرد چیست؟
در تعریف حسابرسی عملکرد چیست، باید بگوییم که این نوع از حسابرسی، به معنای انجام کارهای زیر است:
- ارزیابی میزان رعایت هدف‌ها، روش‌های سازمان یا قوانین و مقررات مربوط به سیاست‌ها
- ارزیابی اثر بخشی سیستم‌های برنامه ریزی
- ارزیابی و کنترل مدیریت ارزیابی
- ارزیابی گزارش‌های مدیریت
حسابرسی عملکرد به معنای حسابرسی اثربخشی و کارایی صرفه اقتصادی سیستم است. بنابراین در این نوع از حسابرسی، باید کارایی منابع انسانی و دیگر منابع درون سازمانی، مورد بررسی قرار بگیرد.
ریسک عملیاتی چیست؟
در تعریف ریسک عملیاتی چیست، ابتدا باید ریسک را بشناسید. ریسک به معنای پذیرش خطا و اشتباه در سیستم است. ریسک عملیاتی هم عموماً از سمت منابع نیروهای انسانی رخ می‌دهد. ریسک عملیاتی، ممکن است در سطوح پایین یعنی خطا و تقلب در نیروهای زیر دست یا حتی اشتباهات مدیریتی در سطوح بالا باشد. خطاهای مختلفی می‌تواند باعث بروز ریسک عملیاتی شود که در ادامه آن‌ها را می‌بینید:
- نقص در اطلاعات پردازش معاملات
- نقص در سیستم‌های جابه‌جایی
- هر اشتباه و نقص دیگر در سیستم
معیارهای حسابرسی عملیاتی چیست؟
انواع مختلف حسابرسی، دارای استاندارد و معیارهای مخصوص به خود هستند. حسابرسی عملیاتی نیز از این قاعده مستثنی نیست. به همین خاطر باید بدانید که معیارهای متخلفی در زمینه حسابرسی عملیاتی تعریف می‌شود. برای آن‌که بتوانید به‌خوبی آن‌ها را بررسی و مورد ماطلعه قرار دهید، آن‌ها را به سه دسته مختلف استانداردها یا معیارهای عمومی، استانداردهای اجرای عملیات و استانداردهای گزارشی تقسیم می‌کنیم. در ادامه هر کدام را به تفضیل برای شما بیان خواهیم کرد که چه مواردی را شامل می‌شوند:
استانداردهای عمومی
استقلال
استقلال یک استاندارد بسیار مهم به حساب می‌آید. یک آژانس حسابرسی یا هر کدام از حسابرسها به تنهایی، در هر زمینه مرتبط با کار حسابرسی، اعم از عمومی یا دولتی، باید از موارد شخصی، برون سازمانی یا درون سازمانی که ناقص استقلال هستند خودداری کنند. حسابرسها و تمامی مؤسسات حسابرسی، باید به‌صورت کامل استقلال خود را حفظ کنند. حفظ استقلال باید به شکلی باشد که اظهارنظرها، نتیجه‌گیری‌ها، یافته‌ها، پیشنهادها و قضاوت‌های آن‌ها کاملاً بی‌طرف باشد. به زبان ساده‌تر می‌توان گفت که تصمیم‌گیری یک مؤسسه یا شخص حسابرس نباید تحت تأثیر شخص ثالث باشد. استقلال را می‌توان از جمله شاخص های حسابرسی عملیاتی دانست.
قضاوت حرفهای
قضاوت حرفهای را نیز می‌توان جزو معیارهای بسیار مهم دانست. قضاوت حرف‌ها شامل به کارگیری مراقبت منطقی و همچنین تردید حرفهای نگرشی است. منظور از مراقب منطقی، فعالیت‌های مستمر بر اساس استاندارهای حرف‌ها و اصول اخلاقی است که قابل اجرا مربوط می‌شود. تردید حرفهای نگرشی نیز شامل ذهنی پرسشگر و ارزیاب است که می‌تواند منتقدانه شواهد را بررسی کنید. در اصل می‌تواند گفت که تردید حرفهای شامل نوعی طرز فکر است که در آن حسابرس، مدیریت را نه نادرست فرض می‌کند و نه او را درستکار و بدون تردید در نظر می‌گیرد. اگر این باور وجود داشته باشد که مدیریت درستکار است، قضاوت حرفهای نخواهد بود.
صلاحیت
یک حسابرس باید به‌صورت کلی دارای صلاحیت حرفهای کافی برای انجام حسابرسی عملیاتی باشد. این صلاحیت می‌تواند ترکیبی آموزش حسابداری و حسابرسی در کنار تجربه باشد. پس صلاحیت نه لزوماً نه به سنوات خدمت است و نه مدرک تحصیلی ملاکی برای صلاحیت خواهد بود. در حقیقت باید ترکیبی از این دو کنار هم باشند تا صلاحیت حسابرس مشخص شود.
کنترل کیفیت و اطمینان از کار
یک مؤسسه حسابرسی که خدمات حسابرسی عملیاتی را انجام می‌دهد، باید از یک سیستم کنترل کیفی کمک بگیرد تا از معقول بودن حسابرسی حسابرسان مجموعه اطیمنان حاصل کند. به‌صورت کلی هر 3 سال یکبار، باید بررسی توسط هم‌پیشگان برون سازمانی انجام شود.
بیشتر بخوانید:
روش انجام حسابرسی داخلی مبتنی بر ریسک چگونه است؟
استانداردهای اجرای عملیات
اطمینان معقول
اجرای حسابرسی عملیاتی باید طبق استانداردهای حسابرسی عملیاتی انجام شود تا اطیمنان معقول را فراهم بیاورد که شواهد زیربنای یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌های حسابرسی، کافی و همچنین مناسب هستند. در نتیجه کافی و مناسب بودن شواهد، نیاز به آزمون شواهد بر اساس اهداف، یافته‌ها و همچنین نتایج متفاوت خواهد بود.
برنامه‌ریزی
حسابرسها باید برنامه‌ریزی امور ضروری برای دستیابی به اهداف حسابرسی عملیاتی را به شکلی مناسب طراحی و همچنین مستند کنند. حسابرسان باید به شکلی برنامه‌ریزی خود را انجام دهند که خطر حسابرسی به سطح کاهش یابد تا فراهم‌کننده اطیمنان معقول نسبت به مناسب و کافی بودن شواهد باشد. این اطیمنان پشتیبانی برای یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌های حسابرسها خواهد بود.
سرپرستی
از فرد یا افرادی باید به‌عنوان سرپرستان حسابرسی کمک گرفته شود. این افراد باید کارکنان حسابرسی را به‌خوبی سرپرسی و مدیریت کنند. سرپرستی شامل فراهم کردن هدایت و اطلاعات کافی برای کارکنان است تا به‌خوبی به اهدافی که تعیین کردند، دست پیدا کنند. آموزش و هدایت حسابرسها، به عهده سرپرست خواهد بود.
دستیابی به شواهد کافی و مرتبط
حسابرسها باید شواهد مناسب و کافی داشته باشند تا مبنای معقولی را برای یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌های خود را فراهم کنند. این یک استاندارد بسیار مهم و کلیدی در حسابرسی عملیاتی به حساب می‌آید.
مستندسازی حسابرسی
حسابرسها باید برای برنامه‌ریزی، اجرا و گزارشگیری هر پروژه حسابرسی، مستندات لازم را آماده کنند. یک حسابرس باید مستندات حسابرسی را با تمام جزئیات تهیه کند تا یک حسابرس باتجربه که ارتباط قبلی و شناختی درباره این پروژه حسابرسی ندارد، بتواند با مطالعه این مستندات، ماهیت، میزان، زمان‌بندی و نتایج را درک نماید.
استانداردهای گزارشگیری در حسابرسی
استانداردهای گزارشگیری
گزارشگیری
حسابرسها باید گزارش‌های حسابرسی عملیاتی را جهت اطلاع‌رسانی نتایج هر پروژه حسابرسی عملیاتی تکمیل‌شده، صادر نمایند. حسابرسها باید از شکلی از حسابرسی استفاده کنند که برای همان کار مناسب باشد. برای این کار باید از شکل مکتوب یا سایر اشکالی که قابل استفاده هستند، استفاده نمایند.
محتوای گزارش
حسابرسها باید گزارش‌های حسابرسی را که شامل موارد زیر می‌شوند را تهیه نمایند. این بخش تفاوت حسابرسی عملیاتی و عملکرد را به‌خوبی نشان می‌دهد.
- اهداف، دامنه و روش‌شناسی حسابرسی
- نتایج کلی پروژه حسابرسی شامل تمامی یافته‌ها، نتیجه‌گیری‌های انجام‌شده و در صورت لزوم پیشنهادها
- توضیحی درباره رعایت معیارهای حسابرسی عملیاتی توسط حسابرسها
- خلاصهای از نظرات مسئولان واحدی که مورد حسابرسی قرار گرفته است
بیشتر بخوانید:
چه شرکت‌هایی بهتر است از هزینه یابی بر مبنای فعالیت (ABC) استفاده کنند؟
چه شرکت‌هایی باید از حسابرسی عملیاتی استفاده کنند؟
حسابرسی عملیاتی در ایران، معمولاً تنها برای شرکت‌ها و ادارات دولتی انجام می‌شود. همچنین شرکت‌های تحت کنترل دولت بر اساس الزامات قانون برنامه 5 ساله و قانون بودجه سالانه کشور هم موظف به انجام حسابرسی عملیاتی هستند. منظور، شرکت‌هایی است که از بودجه عمومی سالانه کشور، مبالغی را دریافت می‌کنند.
خب متوجه شدید که حسابرسی عملیاتی می‌تواند بسیار حساس باشد. به همین خاطر معمولاً مؤسسات باتجربه و خبره این نوع خدمات را ارائه می‌دهند. یک حسابرس عملیاتی باید به اصول اخلاقی پایبند باشد و همچنین در چهارچوب ضوابط و همچنین استانداردهای حسابرسی عملیاتی قدم بردارد. به این ترتیب یک گزارش بسیار جامع را همراه با پیشنهاد و تصمیم‌گیری‌های بسیار عالی را می‌تواند ارائه دهد.